Ustawodawca nie rozpieszcza – formalna, prawna definicja spedycji jest oszczędna w słowach. Zgodnie z art. 794 kc spedycja to wysyłanie lub odbieranie przesyłek albo podejmowanie innych czynności związanych z przewozem. Co do zasady umowa spedycji powinna być umową profesjonalną – ustawa stanowi, że wspomniane czynności podejmuje się w ramach przedsiębiorstwa i za wynagrodzeniem.
Z powyższego wynika, że spedycja to w najszerszym tego słowa rozumieniu obsługa przesyłki – zarówno w zakresie jej nadania, jak i odbioru, a także w związku z jej przewiezieniem. Jest to zatem działalność usługowa, której istota polega na zorganizowaniu przesyłania i przewożenia rzeczy (nacisk na określenie "przesyłka" jednoznacznie wyklucza przewozy osobowe).
Potwierdza to zresztą ustawodawca, wskazując w art. 796 kc, że w zakresie nieuregulowanym wprost przez przepisy spedycji stosuje się przepisy o zleceniu.
Umowa zlecenia zaś to w pewnym sensie jest najbardziej uniwersalny "szablon" umowny obejmującym te wszystkie usługi, których nie regulują inne przepisy (art. 750 kc). Do 1965r. spedycję regulował kodeks handlowy z 1934r., który pod nazwą "ekspedycji" rozumiał przesyłanie rzeczy na rzecz innej osoby, a sama działalność była traktowana jako rodzaj komisu.
Nie wchodząc w szczegóły, kodeks handlowy kładł zdecydowany nacisk na rzeczowy charakter ekspedycji, podczas gdy obecnie kodeks cywilny przesuwa akcent na wymiar usługowy.
Wspomniane wzajemne uzupełnianie się przepisów art. 750 i 796 kc ma bardzo głęboki sens. Otóż spedycja to usługa zapewniająca sprawny i optymalny obrót przesyłkami. Paradoksalnie – sam przewóz to najmniej istotny element spedycji. Brzmi obrazoburczo? Tylko z pozoru.
Od ponad dwudziestu lat robi w Polsce karierę pojęcie logistyki, które w dużym uproszczeniu obejmuje dyslokację zasobów, kolejność ich wykorzystania, transport, pakowanie, zarządzanie łańcuchem dostaw itp. Mówiąc obrazowo, bez logistyki nie bylibyśmy tam, gdzie jesteśmy, z tym, co mamy, i będąc przygotowanymi na zrobienie tego, co zamierzamy zrobić.
Samo pojęcie ma rodowód wojskowy, a w Polsce zyskało należną rangę w działalności cywilnej dopiero po przemianach 1989r. Jak się to ma do prawa cywilnego? Otóż tak, że z prawnego punktu widzenia spedycja to rodzaj logistyki, tyle że ograniczonej do zorganizowania transportu rzeczy.
Czym zatem jest spedycja?
To takie zarządzanie i zorganizowanie wszystkich czynności związanych z przesyłaniem rzeczy, które ma doprowadzić do bezpiecznego i efektywnego dostarczenia przesyłki we wskazane miejsce. Proszę zwrócić uwagę, że definicja ta w ogóle nie odnosi się do przewozu jako takiego.
I słusznie, bo – jako się rzekło – przewóz jest w spedycji najmniej istotnym elementem. W zakres spedycji wchodzi więc m.in. przechowywanie i przetwarzanie dokumentów związanych z przesyłką, zlecenie składu i przechowania, przepakowania, załadunku, ubezpieczenia, ewentualnej odprawy celnej, przewozu, odbioru, rozładunku oraz sprawdzenia zawartości przesyłki.
Oczywiście, nie każde zlecenie spedycyjne obejmuje taki zakres czynności, ale bez względu na ilość i rodzaj czynności spedycja to ogół działań, które zmierzają do tego, aby doprowadzić do przesłania rzeczy z punktu A do punktu B. O tym, czy mamy do czynienia ze spedycją, przesądza rodzaj podejmowanych czynności oraz cel tych czynności. Podsumowując, można powiedzieć, że spedycja to zarządzanie logistyką transportu.
Zamieszanie przez ustawę o transporcie
Zamieszanie i nieporozumienie, jakie powstaje wokół spedycji, wynika głównie z ustawy o transporcie drogowym. Nieprecyzyjne przepisy, które zresztą wiele razy krytykowało środowisko, m.in. Polska Izba Spedycji i Logistyki, traktują spedycję jako odmianę przewozu bez posiadania własnych środków transportowych.
Bowiem ustawowa definicja transportu drogowego zawiera w sobie pośrednictwo przy przewozie rzeczy – jakkolwiek spedycja nie jest pośrednictwem, to obejmując także pośredniczenie w tym zakresie, pasuje do takiej definicji.
Efekt jest dobrze znany każdemu z branży TSL – aby prowadzić przedsiębiorstwo spedycyjne, konieczna jest licencja transportowa. Prowadzi to do utrwalenia całkowicie błędnego mniemania, że spedycja i przewóz to pojęcia niemal tożsame, a przedsiębiorców, którzy podejmują się tej działalności, odróżnia jedynie to, czy korzystają z własnych, czy z cudzych pojazdów.
Wytłumaczeniem i przyczyną takiego stosowania przepisów może być to, że zgodnie z art. 800 kc spedytor może samemu podjąć się przewozu, a wówczas ma prawa i obowiązki przewoźnika. Oznacza to, że samo przyjęcie przez spedytora zlecenia na przewóz sprawia, że spedytor będzie ponosił odpowiedzialność nie na podstawie kodeksu cywilnego (spedycja), lecz ustawy prawo przewozowe (przewóz krajowy) albo Konwencji CMR (przewóz międzynarodowy).
W mniemaniu Państwa i jego funkcjonariuszy oznacza to konieczność zabezpieczenia interesów klientów spedytorów, a że jedynym rodzajem zabezpieczenia, jakie aparat państwowy jest zdolny sobie wyobrazić, jest licencja i polisa OC, mamy w efekcie spedytorów zmuszonych posiadać licencję na transport.
Czym w końcu jest spedycja
Wszystko, co do tej pory napisałem, służy odpowiedzi na zasadnicze pytanie z tytułu artykułu – czym jest umowa spedycji. Odpowiedź jest prosta – umowa spedycji to umowa obejmująca czynności spedycyjne. Co w tym odkrywczego? To, że w przypadku sporu sądowego, sąd nie powinien badać uwarunkowań co do licencji ani rodzaju polisy OC, ale wyłącznie to, czy podmiot, który zawarł umowę, przyjął na siebie obowiązki z umowy spedycji, czy przewozu – czy odpowiada jak spedytor, czy jak przewoźnik.
Liczy się zatem wyłącznie treść umowy, czyli treść zobowiązań i zakres czynności w umowie. Istotne jest to, do jakich czynności firma zobowiązała się wobec klienta, bo tylko to warunkuje zakres odpowiedzialności. Ale różnica odpowiedzialności pomiędzy spedytorem a przewoźnikiem to temat na odrębny artykuł.