Ponieważ nie istnieje możliwość wyprodukowania idealnie gładkich powierzchni poszczególnych części silnika, głównym ich wrogiem jest zjawisko tarcia. Właśnie jego wyeliminowanie jest najważniejszym zadaniem oleju silnikowego, jednak nie jedynym. Służy on również do odprowadzania ciepła z rozgrzewających się partii jednostki napędowej oraz wymywa i wiąże zanieczyszczenia, zapobiegając przy tym powstawaniu szkodliwych osadów. Do funkcji oleju silnikowego zalicza się również uszczelnianie komory spalania oraz przeciwdziałanie korozji wewnątrz silnika.
Zobacz również: Dlaczego olej podczas wymiany jest czarny?
Aby spełnić tak wysokie i czasami wzajemnie sprzeczne wymagania producenci olejów muszą odpowiednio skomponować jego skład. W około 85% jest to tzw. olej bazowy, uzyskiwany na dwa sposoby: z przetworzenia ropy naftowej (olej mineralny) lub na drodze syntezy chemicznej (olej syntetyczny).
Nie jest tajemnicą, że do smarowania silników lepiej nadaje się baza syntetyczna, ponieważ ma większą płynność przy niskiej temperaturze, lepsze właściwości myjące oraz zwiększoną odporność na starzenie. Oleje syntetyczne nie mogą być jednak stosowane w starszych konstrukcjach silników oraz są wyraźnie droższe. Kompromisowa mieszanina bazy mineralnej i syntetycznej stosowana jest do produkcji tzw. olejów półsyntetycznych.
Zobacz też: Sprawny silnik też zużywa olej
Pozostałe 15% objętości olejów obejmuje szereg dodatków uszlachetniających, do których zaliczamy:
- modyfikatory lepkości (ograniczają wpływ skoków temperatury na lepkość oleju)
- inhibitory korozji (zabezpieczają metalowe powierzchnie silnika przed działaniem kwaśnego środowiska)
- inhibitory utleniania (absorbują tlen, dzięki czemu baza silnika nie reaguje z nim, zapobiega wzrostowi lepkości oleju oraz powstawaniu nagarów)
- substancje detergentowe (zobojętniają kwaśne produkty spalania, przeciwdziałając korozji oraz ograniczają powstawanie osadów na ściankach cylindra i w misce olejowej)
- dodatki dyspergujące (służą do utrzymywania osadów silnika w postaci zawiesiny, która nie osiada na elementach silnika. Miarą ich zawartości w oleju jest liczba zasadowa TBN).
Zobacz również: Jak czytać informację na opakowaniu oleju samochodowego?
Dobierając olej do naszego samochodu zwróćmy również uwagę, jakie normy musi spełniać olej, aby się do niego nadawał. Olejów spełniających specjalistyczne normy wymagają chociażby diesle wyposażone w pompowtryskiwacze, czy filtr cząstek stałych.